تعارف 77: اپرای شناور - جان بارت

"در نبود مطلق مفاهیم مطلق، ارزش هایی کمتر از ارزش های مطلق را به هیچ وجه نباید کم ارزش تر از ارزش های مطلق محسوب کرد و حتی زندگی کردن با آنها هم مسخره تر از زندگی با ارزش های مطلق نیست..."



 

عادت و حوصله ی بلغور کردن واقعیات تاریخی در باره ی کتاب، موسیقی یا فیلم هایی که در باره شان اینجا می نویسم ندارم. ولی این یکی فکر می کنم ارزش شکستن عادت را داشته باشد: جناب جان بارت این کتاب را در سن 26 سالگی منتشر کرده... خب یعنی دو سال بزرگتر از الان ِ خزنده. کتابی که من 24 ساله بعد از تمام شدنش دو ساعت بدون کوچکترین حرکت دراز کشیدم و به سقف خیره شدم تا کلمات ِ آن جای خودشان را در ذهنم پیدا کند. و با هر دقیقه ای که می گذشت، هیجان غلیظ تری ناشی از فهم بیشتر کتاب بهم دست می داد! همین... می خواستم همین را راجع به تاریخچه ی کتاب بگویم.

نویسنده ی کتاب، از همان ابتدا با یک پاراگراف رک و راست، تکلیف شما را با ماهیت کتاب، نثر نوشتاری اش، شاید حتی تا حدی جان کلام کتاب، و عنوان آن معلوم می کند. در واقع بخشی از شخصیت این رمان، شیوه ی خاص نگارش آن و بیان داستان است و شما تا 20-30 صفحه ی اول که پیش بروید، متوجه این موضوع خواهید شد. کتاب دیگری که خواندنش برایم به منزله ی یک ورزش ذهنی بود، و اصلا کتابی نبود که بتوانم لای صفحاتش به خلسه فرو بروم، کتاب "اگر شبی از شبهای زمستان مسافری" بود. "خشم و هیاهو" ی فالکنر هم که ته توی سیال ذهن را در آورده، غول مرحله آخر این کتابها به حساب می آید، ولی فعلا توانش را پیدا نکرده ام که فصل دوم کتابش را شروع کنم! شیوه ی روایی سیال ذهن (این کتاب و خشم و هیاهو) در واقع بیشتر از آنکه خواندن کلمات قلم نویسنده باشد، شنیدن سیر تفکر نویسنده در باره ی یک موضوع است. همانطور که ما راجع به یک موضوع در هم و برهم فکر می کنیم، وسط ِ به یاد آوری ِ خاطره ای از دیروز، به فکر اتفاقی از دو سال قبل می افتیم، برای خودمان دلیل و برهان می آوریم و شاید دو ثانیه بعد خودمان نقضشان کنیم، نویسنده هم اینگونه راجع به یک موضوع می نویسد، و شما باید مثل یک مددکار اجتماعی خوب و مودب، یا یک روانشناس خبره، ساکت بمانید و به تراوشات ذهنی او گوش بدهید و سعی کنید خط اصلی داستان را از میان انبوهی از کلمات بکشید بیرون.

سیال ذهن در واقع طنز جالبی در خود دارد. اگر بخواهیم "شباهت با کارکرد مغز برای تفکر در باب یک موضوع" را معیار ساده فهم بودن یک متن بدانیم - یعنی داستان، انگار بکر و دست نخورده دقیقا از سیر فکری یک نفر راجع به یک مساله اخذ شده است- ، داستان ِ سیال ذهن باید ساده فهم ترین متن ممکن باشد. اما در عمل شیوه ی کلاسیک روایت داستان را خیلی هامان ترجیح می دهیم. اگر باور ندارید، سری به خشم و هیاهو بزنید! سیال ذهن سرشار است از پرش های ذهنی، فلش بک های متعدد، بیان هایی ظاهرا بی ربط به داستان اصلی، و جمله هایی که اصلا ممکن است تمام نشود. در اصول روانشناسی یونگ، پدیده ی "لغزش زبانی" جایگاه ویژه ای در فهم مراجع دارد. ماجرا این است که یونگ می گوید باید به کلماتی که در زبان بیمار نمی چرخد، لطیفه ها یا جمله هایی که بی ربط با ماجرا بیان می شود، جملاتی که بیمار نمی تواند آنها را درست مرتب کند یا واژه هایی که به جای هم استفاده می شود، بیشتر از توضیحات تنظیم شده و اتو کشیده ای که بیمار دوست دارد آنها را بیان کند توجه کنید. همین لغزش های زبانی است که به مشکل اشاره دارد. با این اوصاف، سیال ذهن، یک تکه کیک خوشمزه و آماده برای یک روانشناس است! سیال ذهن یعنی تمام زیر و روی ذهنی کسی که می خواهد دار و ندارش در ارتباط با موضوعی را روی میز بریزد.

اپرای شناور البته تفاوتی با سیال ذهن کلاسیک فالکنر دارد. جان بارت در این کتاب مرهمت فرموده و با مخاطب قرار دادن خواننده ی کتاب، تا حدی این پرش های ذهنی را نشانه گذاری کرده تا وسط سیل واژه ها الکی دست و پا نزنیم. در واقع می توانم رک و راست بگویم که نویسنده "مرض نداشته". همانطور که خودش همان ابتدا می گوید: "به هر حال چیزی که من شما را به آن دعوت می کنم، آب تنی لذت بخش است، نه غسل تعمید" . اگر چه همچنان ردی از بی ربط گویی های ذهن وجود دارد و گاهی اوقات حتی تفکر نویسنده در عرض ده بیست صفحه عوض می شود، او تا جای ممکن دست ما را می گیرد و کمکمان می کند که راه را پیدا کنیم.

اصل ماجرا را تعریف نمی کنم. چون دست نخورده اش خیلی جذاب تر است. فقط اگر این کتاب را بدست می گیرید و کم کم احساس می کنید دارید از میان خطوط داستان پرت می شوید بیرون، بی خیال به این حس، خواندن را ادامه بدهید. تمام داستان در یکی دو فصل پایانی صلبیت پیدا می کند و ناگهان مانند پازلی که در یک چشم به هم زدن کامل شده، تصویر اصلی را به شما می دهد. اصلا این حرفها را ول کنید. بخوانیدش! کیف می دهد.